Eski Kitaplarda Bulunan Toksik Kimyasallar Nelerdir? Bu Kimyasalları Nasıl Tespit Ederiz?
Eski kitaplar, yalnızca tarihî ve kültürel miras taşımaz; aynı zamanda zamanın kimyasal izlerini de içinde barındırır. 19. ve 20. yüzyılda kullanılan bazı matbaa mürekkepleri, kaplama malzemeleri ve ciltleme boyaları günümüzde toksik olarak sınıflandırılan kimyasallar içermektedir. Bu yazıda, bu zararlı maddelerin neler olduğunu, hangi kitaplarda bulunabileceğini ve nasıl tespit edilebileceklerini inceleyeceğiz.
Eski Kitaplarda Bulunabilecek Toksik Kimyasallar
1. Arsenik(As)
- Nerede bulunur? Özellikle 19. yüzyılda popüler olan parlak yeşil kitap kapaklarında, arsenik bazlı "Paris green" veya "Scheele's green" isimli pigmentler kullanılmıştır.
Toksik Etkileri:
- Akut zehirlenme: Baş ağrısı, kusma, karın ağrısı
- Kronik maruz kalma: Karaciğer hasarı, cilt lezyonları, kansere yol açabilir
- Temas yolu: Deriden emilim veya tozlarının solunması
2. Kurşun(Pb)
- Nerede bulunur? Kurşun bazlı matbaa mürekkeplerinde ve bazı cilalama işlemlerinde.
Toksik Etkileri:
- Sinir sistemi: Zihin bulanıklığı, hafıza sorunları, öğrenme bozuklukları
- Çocuklarda daha tehlikelidir: Zeka gelişimini etkiler
- Temas yolu: Solunumla toz alımı, ağız yoluyla bulaş (parmak yoluyla)
3. Kadmiyum(Cd)
- Nerede bulunur? Bazı kırmızı ve turuncu renkli kaplamalarda.
Toksik Etkileri:
- Solunum yolu hasarı: Akciğer ödemi, nefes darlığı
- Böbrek toksisitesi: Uzun süreli maruz kalmada böbrek işlev bozukluğu
- Kanserojen sınıfındadır (IARC Grup 1)
4. Cıva(Hg)
- Nerede bulunur? Nadir de olsa eski kitapların bazı kaplamalarında ve sanat baskılarında cıva içeren pigmentler (örneğin cinnabar) kullanılmış olabilir.
Toksik Etkileri:
- Sinir sistemi etkileri: Titreme, hafıza kaybı, davranış bozukluğu
- Cilt ve göz tahrişi
- Buhar formu en tehlikelisidir, hızlı emilir
Bu Kimyasallar Neden Kullanıldı?
Geçmişte toksik kimyasalların sağlığa zararlı olduğu bilinmiyordu veya bu riskler göz ardı ediliyordu. Arsenik gibi kimyasallar, dayanıklılık ve canlı renkler sağladıkları için tercih ediliyordu. Aynı şekilde, kurşun bazlı mürekkepler, solmayan ve kaliteli baskılar sunuyordu. O dönemin teknolojik ve ekonomik koşulları, bu maddeleri cazip hale getiriyordu.
Bir zamanlar bez ciltli kitaplara canlı renklerini vermek için kullanılan zehirli boyalar, okuyucuları için hala zehirli olabilir.
Viktorya döneminde üretilen kitaplar üzerinde yapılan bir analizde, kitaplarda kurşun ve krom gibi toksik materyallerin varlığını ortaya çıkardı. 19. yüzyıl boyunca yeni bir boya sınıfı ortaya çıktı. Canlı tonları yakalamak için bulması zor, doğal içerikli boyalar yerine bu tür boyalar kullanılmaya başlandı. Örneğin zehirli bir madde olan arsenik, büyüleyici parlaklıkta yeşil ve mor tonlar için kullanılıyordu. Anilin ise koyu siyah ve şaşırtıcı tonlarda mor renk elde etmek için kullanıldı. Diğer ağır metaller ise boyaların daha iyi tutunmasını ve daha uzun süre parlak kalmaları için sıklıkla tercih ediliyordu. Bu boyalar aynı zamanda kitaplar dışında kumaş boyamak için de kullanılıyordu.
Yapılan testlerde bazı örneklerde kurşun ve krom oranının insan sağlığı için güvenli olan limitin üzerinde olduğu belirlendi. Bazı örneklerde, ünlü ressam Vincent van Gogh'un Ayçiçekleri serisi tablolarında da kullandığı kurşun(II) kromat kullanıldığı görüldü.
Ünlü ressam Vincent van Gogh da, Ayçiçekleri serisindeki resimleri için kurşun(II) kromat ile üretilen sarı rengi bolca kullanmıştı.
Her ne kadar kurşun(II) kromat, içerisinde eşit oranda kurşun ve krom barındırsa da, kitaplarda kurşun oranının çok daha yüksek olduğu belirlendi. Bu da farklı metal yoğunluklarına sahip başka boyaların da kullanılmış olmasını düşündürüyor.
Toksik Kimyasallar Kitaplarda Nasıl Tespit Edilir?
1. X-Işını Floresans Spektroskopisi (XRF)
- Kitaplara zarar vermeden elementleri tanımlamak için kullanılır.
- Arsenik, kurşun ve kadmiyum gibi ağır metalleri doğrudan tespit edebilir.
2. Spektral Görüntüleme (Hyperspectral Imaging)
- Pigmentlerin ve mürekkep bileşenlerinin kimyasal yapısını analiz eder.
- Zehirli pigmentlerin haritalanmasında kullanılır.
3. Kimyasal Analiz (Laboratuvar Testleri)
- Kitaptan çok küçük bir örnek alınarak laboratuvar ortamında detaylı analiz yapılabilir.
- Genellikle akademik ya da müze ortamlarında uygulanır.
4. Renk ve Görsel İnceleme (İlk Adım Olarak)
- Canlı yeşil, parlak kırmızı veya turuncu kapaklar şüpheli olabilir.
- Kabartmalı, tozlu ya da soyulmuş yüzeyler de toksik madde barındırma riski taşır.
Eski Kitaplarla Güvenli Temas İçin Tavsiyeler
- Eldiven kullanın: Özellikle kapağı veya sayfaları zarar görmüş kitaplarla çalışırken.
- Maske takın: Tozlu kitaplarla çalışırken partikül maskesi tercih edin.
- Havalandırma sağlayın: Eski kitaplarla çalışılan alanlar iyi havalandırılmalıdır.
- Yeme-içme yapmayın: Kitaplarla çalışırken yiyecek-içecek tüketmekten kaçının.
- Ellerinizi yıkayın: Her temas sonrası mutlaka sabunla ellerinizi yıkayın.
Sonuç: Eski Kitaplar Değerli, Ama Dikkat Gerektiriyor
Eski kitaplar tarihî bilgi ve estetik açıdan paha biçilemez olabilir; ancak içerdiği kimyasallar nedeniyle dikkatli bir şekilde muhafaza edilmelidir. Özellikle kütüphaneler, arşivler ve koleksiyon meraklıları bu konuda bilinçli olmalı, gerekirse uzmanlardan yardım alarak güvenli saklama yöntemleri benimsemelidir.